IV İslam Həmrəyliyi Oyunlarının proqramında yer alan zorxana
bu növün islam ölkələrində kütləviliyini daha da artıracaq
Xalqımızın Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin 25-ci ildönümünü böyük qürur hissi ilə qeyd etdiyi bir tarixdə "IV İslam Həmrəylik Oyunlarının 2017-ci ildə Bakı şəhərində keçirilməsi üzrə Təşkilat Komitəsinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 18 sentyabr 2015-ci il tarixli sərəncam imzalamasından iki il keçir. Sərəncamda qeyd olunduğu kimi, İslam Həmrəyliyi İdman Federasiyasının 8-ci Baş Assambleyasında IV İslam Həmrəylik Oyunlarının Bakıda keçirilməsi ilə bağlı qəbul edilmiş 2013-cü il 24 iyul tarixli qərar Azərbaycanda məmnunluqla qarşılanmışdır. Uğurla başa çatmış birinci Avropa Oyunlarının ardınca eyni məkanda növbəti İslam Həmrəyliyi Oyunları kimi mötəbər yarışların keçirilməsi Azərbaycan dövlətinin idmana göstərdiyi diqqət və qayğısının nəticəsidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev demişdir: "Əminəm ki, İslam Oyunları ilk növbədə İslam həmrəyliyini gücləndirəcək, həm İslam aləminə, həm dünyaya bir daha göstərəcək ki, İslam dini sülh, mərhəmət və qardaşlıq dinidir. Eyni zamanda, dünyaya göstərəcək ki, Azərbaycan böyük imkanlara malik olan ölkədir və ən mötəbər beynəlxalq yarışları keçirməyə qadirdir".
Bu yarışı fərqləndirən digər cəhətlərdən biri də milli "Zorxa”na oyununun proqrama salınmasıdır. Tarixi faktlara əsasən, "Zorxana” 700 il öncə (hicri-şəmsi 7-ci əsr) Puryayi Vəli (Məhmud ibn Vəliyuddin. Gəncə ş.) tərəfindən yenidən sistemləşdirilib. Azərbaycanda zorxananin daha qədim tarixə malik olması da qeyd edilmişdir.
Orta əsrlərdə pəhləvanların hazırlanması işində zorxanalar böyük əhəmiyyət kəsb etmişlər. "Zorxana” sözü - zor göstərmək, zor yeri deməkdir. Zorxanada bir neçə idman oyunu həyata keçirilir. Lakin bu oyunlar zorxanadan kənarda ayrıca bir idman oyunu kimi tanınmır. Zorxanada oynanan oyunlar kompleks təşkil etdiyindən bir-birinini davamı kimi həyata keçirilir ki, bunların da hamısı bir məqsədə - pəhləvanlar yetişdirilməsi işinə xidmət edir.
Zorxana sözü Səfəvilər dövründən məlumdur. Bu dövrlərdə gənclərin tərbiyəsi üçün xüsusi təşkilat yaradılmışdı. Bu təşkilatın hər bir əyalət, vilayət və hər bir şəhərdə, hətta hər bir məhəllədə belə nümayəndəsi vardı. Nümayəndələr cavanları bir yerə toplayıb onlarla təlim işi aparırdı. Bu gənclərin xüsusi idman yerləri, zorxanaları və zorxana idmanına xas olan idman alətləri var idi. Bu təşkilatın mərkəzi dağgah adlanırdı. Hər hansı bir şəhərin, mahalın və vilayətin pəhləvanları və pəhləvanlıq şəhadətnamələrini bu təşkilatdan almalı idilər. Zorxanaların yaradılması haqqında bir sıra əsaslı sənədə, fakta əsaslanmayan fikirlər də irəli sürülmüşdür. Məsələn, C.Bağdadbəyov yazır ki, zorxana oyunları Əbu Əli ibn Sinanın «ixtiralarından»dır. Müəllif daha sonra qeyd edir ki, Əbu Əli ibn Sina zorxanaları tibbi nöqteyi-nəzərdən qurub, bədən tərbiyəsi ilə bir sıra xəstəlikləri müalicə edirdi. Əbu Əli ibn Sinanın bədən tərbiyəsi yolu ilə bir sıra xəstəlikləri müalicə etməsi fikri onun özünə xas olan cəhətlərdəndir. Lakin zorxananın yaradılmasının Əbu Əli ibn Sina ilə bağlı olması fikri heç bir fakta əsaslanmır.
Zorxananın meydana gəldiyi dövr, qeyd etdiyimiz kimi, Səfəvilər dövrünə aiddir. Məhz bu dövrdə gəncləri bir təşkilatda birləşdirib və onları idman oyunlarının mərkəzləşdiyi yerlərə, zorxanalara cəlb etmək işi başlanmışdı. Fikrimizcə, bir neçə əsr paytaxt olmuş Səfəvilər dövründə daha da şöhrətlənmiş və yaxın Şərqin ən böyük şəhərlərindən birinə çevrilmişdi. Ümumiyyətlə, orta əsrlərdən Azərbaycan pəhləvanları böyük şöhrətə malik idilər. Heç təsadüfi deyildi ki, Sədi "Bustan” əsərində məhz ərdəbilli pəhləvandan söz açmışdı.
Zorxanalar yarandıqdan sonra pəhləvanların toplandıqları yer, eləcə də onların yarışları və hazırlıq işləri zorxanalarda keçirilirdi. Artıq güləş qaydaları zorxana qaydalarına uyğunlaşdırılmışdı. Şah İsmayıl dövründə yazılmış bir risalədə güləş fəndləri geniş şərh edilmişdi. Burada güləş fəndləri kimi işlədilmiş terminlərin çoxu Azərbaycan sözüdür. Məsələn, fənde qənim, yanbaşı, yanbaşı ən dəruni, lavalama, badya asa, tuğlama, suğlama, daşlama, gav zoru və s. Övliya Çələbi də pəhləvanların güləş fəndlərindən danışarkən kəsə bənd, tərs keçə, piş qəbzə, yanbaşı, boğma və s. güləş fəndlərindən bəhs edir. Ayaqdöymə idman oyununda "Təbriz ayağı” termini də işlədilir. Səfəvilər dövründə zorxanalar o qədər geniş yayılmışdı ki, hər bir məhəllədə məhəllə ağsaqqallarının təsis və idarə etdikləri zorxanalardan başqa, bütün dövlətli və zadəganların, xüsusən hakimlərin evlərində xüsusi zorxanalar yaradılmışdı.
Ümumiyyətlə, Səfəvi hökmdarları güləşmədə böyük həvəs və maraq göstərməkdən başqa, həm də onun ölkədə kütlələr arasında geniş yayılması üçün xeyli işlər görmüşlər. Azərbaycanda güləş həvəsksrlsrı üçün ilk zorxanaları da elə onlar tikdirmişlər. Az müddətdə Azərbaycanın demək olar ki, hər bir şəhər və kəndində bu cür məşq yerləri düzəldilmişdi. Həmin dövrdə hətta zorxana oyunları barədə geniş məlumat verən "Gülküstü” (güləşmənin tərifi) adlı mənzum əsər də yazılmışdı. Əsərdən məlum olur ki, zorxana yarışları o vaxtlar geniş yayılmış və xalq arasında sevilən el-oba oyununa çevrilmişdi. Məğlubiyyətin nə olduğunu bilməyən, meydanı çox vaxt qələbəylə tərk edən güləşçilərə "ustad pəhləvan” deyilərmiş. Belə pəhləvanlar adətən meydana dizlərinə güzgü bağlamış halda çıxardılar. Buna görə də onlar "aynalı pəhləvan” deyə çağrılarmışlar.
Zorxana orta əsrlərdə Azərbaycanda idman sarayı rolunu oynamışdı. Bu idman ocağına gəncləri cəlb etmək üçün müxtəlif tədbirlərlə yanaşı zorxanaları təbliğ edən şerlər, poemalar da yazılmışdı. Orta əsrlərlə əlaqələndirilən belə bir şer parçasında bu məsələ tam aydınlığı ilə əks etdirilmişdir.
Bir neçə vaxt meyxanaya getdim,
Gördüm ki, mey küp dibində haraydı.
Bir neçə vaxt qumarxanaya getdim,
Gördüm ki, kart üstə cidaldır.
Bir neçə vaxt dərvişlərlə oturdum,
Gördüm ki, nə'şə və həşiş yeridi.
Ağlım yol göstərib dedi ki,
Bunların hamısı avaraçılıqdı.
Qalx ayağa, get zorxanaya
Oradakı iş mil və zor daşındadı.
Ney və tənbur səsi bir də ki,
Kabbadə və taxta kiling sədası.
Oradadır hünər, pəhləvanlıq yeri,
Mərdliyin sınağı, həm də zor yeri.
Zorxanalar qədim Şərqdə geniş yayılmış idman növlərindən biri olmuşdur. Xüsusən Şah İsmayıl Xətai hakimiyyət başında oturduğu illərdə güləşməyə böyük fikir verirdi. Şah Xətai dövlətini genişləndirib Azərbaycan xalqının nüfuzunu artırdıqdan sonra ordunun təlim və tərbiyəsinə xüsusi fikir verməyə başlamışdı. Buna görə də bir çox şəhərlərdə zorxanalar açdırmışdı. Bu baxımdan XVIII əsrin sonlarında Çin, Hindistan, İran və Misirdə şöhrət tapmış Maştağalı Hüseynqulu Hacı Mürsəloğlu, onun yetirməsi, vaxtilə "altıaylıq pəhləvan" adı ilə məşhur olan Əbdüləli Axundov, yenilməz meydan pəhləvanı Abşeronlu Hüseynqulu Mirzə Haşım oğlu, Balaxanılı Sap Pənci, Bakılı Şobı oğlu Abdulla, Əhmədli Məmməd, Atababa bu dövrdə zorxana üzrə xüsusi hörmət qazanmış pəhləvanlar olublar.
İkinci dövr 1750-1920-ci illəri əhatə edir. Hələ 1789-1871-ci illərdə yaşamış maştağalı Hüseynqulu Mürsəl Qulu oğlu, onun tələbəsi və həmyerlisi Məşədi Əbdul Əli Axundov (1847-1918), Şomu Abdulla kimi milli güləş ustaları belələrindən olmuşlar.
Hüseynqulu 40 il güləşlə məşğul olmuşdur. O, ömrünün sonuna kimi xalqımızın bu gözəl ənənəsini el içərisində nümayiş etdirmiş və öz davamçılarını yetirmişdir. Bütün həyatını pəhləvanlığa sərf edən Hüseynqulu sonralar milli güləşimizin inkişafında əvəzsiz rol oynayan varislər qoyub getmişdir. Pəhləvan Hüseynqulu öz doğma kəndi Maştağada 40 il tamam qurşaq tutmuşdur. O, 1871-ci ildə, 82 yaşında ikən vəfat etmişdir. Hüseynqulu Mürsəl Qulu oğlunun tələbəsi "Altıaylıq” ləqəbi ilə məşhur olan Məşədi Əbdül Əli bəy olmuşdur. Məşhur güləşçi bir çox əcnəbi pəhləvanlarla qarşılaşaraq onların kürəklərini yerə vurmuş, dizlərini yerə gətirmişdir. Maraqlı haldır ki, Məşədi Əbdül Əli hələ 19 yaşında olarkən fitri güləşmə istedadına, və heyrətləndirici bədən quruluşuna malik imiş. O, 1899-cu ildə Nardarana gəlir və yaşadığı yerdə qüvvətli hesab edilən Bünyət pəhləvanla güləşib onu yıxır. Bu hadisədən az sonra gürcü pəhləvanı Sabunçu sirkində çıxış etmək üçün Azərbaycana qonaq gəlir. Elə buradaca yerli pəhləvanların bir neçəsi ilə güləşib onların arxalarını yerə gətirir. Nəhayət, meydana Məşədi Əbdül Əli çıxır və Qardanelini üç dəfə məğlubiyyətə uğradır.
Azərbaycanda Hüseynquludan başqa bir çox adlı-sanlı pəhləvanlar da olmuşdur. Bunların içərisində öz qüvvəsi və bahadır görkəmilə xüsusi şöhrət qazanmış maştağalı pəhləvan Məşədi Əbdüləli Axundovu göstərmək olar ki, Altıaylıq ləqəbi ilə Azərbaycanda məşhur olmuşdur. Həmçinin zabratlı pəhləvan Mirzə Həşim oğlu Hüseynqulu, balaxanılı Sar Pənci, saraylı Atababa, əhmədli Məmməd, bakılı Şonu oğlu Məmmədhüseyn və başqalarını göstərmək olar. Bunlar öz vaxtlarında çox məşhur olmuşlar.
XIX əsrin ikinci yarısında xalq arasında daha çox şöhrət tapan bahadır, güləş texnikasında, fəndgirlikdə, qüvvədə və cəldlikdə müstəsna şöhrəti olan pəhləvan Altıaylıq idi. O, 1847-ci ildə Maştağı kəndində anadan olmuşdur. Altaylıq 10 yaşından güləşməyə və ova çıxmağa başlamışdı; o, güləş üsullarını və fəndgirliyi pəhləvan Hüseynquludan öyrənmişdi. Başqa tanınmış pəhləvanlar kimi, çox yeməsə də, 96-97 kiloqram ağırlığında idi.
1889-cu ildə Nardaran bağlarında təşkil edilmiş bir "Zorxana”da, Altıaylıq o zaman çox məşhur pəhləvanlardan hesab edilən Bünyadı yıxmışdı. Sonrakı illərdə Altıaylıq Sabunçuda açılmış sirkdə işləmiş, orada Gürcüstan pəhləvanı Qırdaniliyə üstün gəlmişdir. Altıaylıq 1918-ci ildə vəfat etmişdir. Mehdi Bayramoğlu isə Gəncəbasarda ən sərrast güləşən el pəhləvanı olub. Mehdi pəhləvan ölənədək meydanda məğlubiyyət nə olduğunu bilməyib.
Milli güləşdə zorxanaçılıq təkcə idman hadisəsi kimi, idman tədbirləri olmayıb, həm də gözəl, maraqlı bir tamaşa, oyun və əyləncə idi. Zorxanaçılıq idmanla sənətin, idmanın tamaşa kimi zövq və həzz mənbəyi olduğuna parlaq nümunədir. Bu xüsusda akademik M. Arif yazır: "Xalq oyun və əyləncələrdən biri də zorxanaçılıqdır. Bədən tərbiyəsi ilə məşğul olan adamlar güləşmə və ağır şeylər oynatmaqla bərabər eyni zamanda öz sənətlərini camaat arasında nümayiş etdirirdilər. XIX əsrin sonlarına qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində, o cümlədən Bakıda (İçərişəhərdə) zorxanaçılıq bir tamaşa olaraq çox intişar tapmışdır.” Bunlar Azərbaycanda ta qədimdən açıq havada keçirilən kütləvi tamaşalardan olub, zaman keçdikcə özünəməxsus çalarla zənginləşmişdir. İbtidai zorxanalar göy otun üzərində olardı. Sonralar zorxanaların düzəldilməsinə başlandı. Dairə şəklində meydançanın dörd tərəfinə ağaclar basdırıldı, ağaclar sicim, ciyə, kəndirlə dövrəyə alındı. Güləşən əgər kəndirə toxunsaydı məğlub hesab edilərdi. Meydança cızıqla işarə edilərdi. Güləşçilərin ayağı cızıqdan çıxsaydı, oyun dayandırılıb yenidən başlanmalı idi. Bu və buna bənzər tipli zorxanalar Azərbaycanın kiçik şəhərlərində, kəndlərdə, eləcə də kiçik oba və elat yerlərində xarakter zorxana tiplərindən idi. Belə zorxanalarda əsasən güləşçilər - pəhləvanlar çıxış edərdi. Onların xüsusi geyim və ya paltarı olmazdı. Zorxanalar öz quruluşlarına görə müxtəlif idi. Böyük şəhərlərdə peşəkar zorxanaçıların iştirak etdiyi belə tamaşa meydanları xüsusi düzəldilmiş meydançalar idi.
Tamaşalar zamanı zorxana pəhləvanlarına müxtəlif tamaşaçılar pul bəxşiş eləyirdilər. Tamaşalardan yığılan pullar ehtiyacı olan pəhləvanlara hər ay yardım edilərdi. Hər tamaşadan və məşqdən sonra pəhləvanlar hamama gedərdilər. Hamam pulu da yığılan tamaşa pullarından verilərdi. Qalan vəsaiti isə zorxana sahibi zorxananın digər işlərinə xərcləyirdi.
Orta əsrlərdən başlayaraq bu günə kimi «zorxana»lar bəzi dəyişikliklərlə öz mövqelərini saxlaya bilmişdir. Bu günə kimi Cənubi Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində zorxanalar mövcuddur və onların daxili quruluşu da səfəvilər dövründə yaranmış zorxanalardan demək olar ki, o qədər də fərqli deyildir.
Zorxanalar Azərbaycanın bir çox yerlərində - Təbriz, Naxçıvan, Ərdəbil, Gəncə, Marağa, Bakı, Urmiya, Xoy, Şəki, Şirvan və Şuşada təşkil edilmişdi. Bakıda olan zorxana məşhur zorxanalardan olmuşdur. Bolşevik inqilabı zamanı Azərbaycanda repressiyaya məruz qalan tarixi məkanlardan biri də Zorxana olub. Şəhərin, məhəllənin nüfuzlu insanlarının toplandığı Zorxananın dini mahiyyətini dəyişə bilməyən bolşeviklər bu misilsiz sənətə son qoyub, zorxanalar qadağan edilib. Hər gecə üç yüz nəfərə qədər tamaşaçı ilə dolu olan Bakı zorxanası 1893-cü ildə polis tərəfindən bağlanmışdı. XIX əsrin son rübündə Rusiyada başlanmış inqilab dalğası ucqarları da bürüməkdə idi. Bu dövrdə Bakı proletariatı başda olmaqla zəhmətkeşlərin inqilabi çıxışlarının qorxusu nəticəsində çar məmurları hər bir ictimai yerləri, toplanışları qadağan edir və onlara qarşı amansız tədbirlər həyata keçirirdi. Belə tədbirlərdən biri də Bakı zorxanasının bağlanılması idi. 1893-cü ildə 300 tamaşaçı tutan zorxana bağlandıqdan sonra Bakıda yenə də zorxanalar təsis edilmişdi. H. Sarabskinin təsvir etdiyi İçərişəhərdə, yuxarı bazarda, qoşa karvansaranın altında tək bir zirzəmidən ibarət olan zorxana binası». 30-cu illərə qədər mövcud olmuşdur. Gəncədə olan zorxanaların yeri qalmamışdır. Lakin zorxana alətləri Gəncə ölkəşünaslıq muzeyində nümayiş etdirilir. Keçmişdə pəhləvanların istifadə etdiyi və pəhləvan hamamı adlandırılan hamamın binası hələ də qalır. Vaxtilə bu hamamın içərisi pəhləvanların yarışı və zorxana oyunlarının təsvirləri ilə bəzədilmişdi. Lakin o təsvirlərdən indi heç bir nümunə qalmayıb. Naxçıvan və Ordubad şəhərlərindəki zorxanaların binası bu günə qədər qalmışdır.
Ordubad şəhərində XVII əsrin orijinal tikililərindən sayılan səkkizbucaqlı günbəzli "Qeysəriyyə" ("Zorxana"), binasi olmuşdur. Tədqiqatçıların bəzisi onun üzərindəki 1714-cü il tarixini tikilməsinin deyil, təmirinin tarixi hesab edirlər.
Zorxanaların yerləşdiyi şəhərlərdən biri də Şəki olmuşdur. Lakin orada da zorxana binaları qalmamışdır. Ancaq 25-30-cu illərdə Böyük Oktyabr sosialist inqilabı və 1 May bayramı şənliklərində iştirak edən pəhləvanlar əllərində zorxana alətləri gəzdirdiklərindən şəkililər onları zorxanaçılar adlandırırdılar.
Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Yusif Vəzir Çəmənzəminli "Qan içində” romanında XVIII əsrin ikinci yarısında Qarabağda baş verən ictimai-siyasi vəziyyəti təsvir edərək o dövrdə Şuşada "zorxana”da pəhləvanların məşqlərindən, Şuşa cavanlarının məşğul olduqları ayrı-ayrı idman növlərindən və oyunlarından bəhs etmişdir.
Şuşa zorxanaları öz sələflərinin ənənələrini uğurla davam etdirmiş və Qarabağ xanlığı dövründə 1747-1822-ci illərdə "Zorxana” məşq evləri xeyli inkişaf etmişdir. Qarabağda, Şuşada pəhlivanlıq məktəbi vardı. Məktəbin xərcini Cəfərqulu xan Nəva çəkirdi. Pəhləvan Nabat, Pəhlivan Seyid Həsən çox məşhur idi. Lakin 1822-ci ildə Qarabağ xanlığının ləğv edilib Rusiya imperiyasının əyalətlərindən birinə çevrilməsi, xalqımızın başqa milli dəyərləri kimi, zorxanaların da fəaliyyətinə mənfi təsir göstərmişdir. XIX əsrin sonları, 20-ci əsrdə Azərbaycanda Sali Süleyman və Rəşid Yusifov kimi məşhur pəhləvanlar el hörməti qazanmışdılar. Dünyada məşhur olan Rəşid Yusifov yenilməz pəhləvanlar Eldar Göyçaylının, Məmməd Hüseynovun, Əşrəf Sultanovun, Sabir Məmmədovun, İsgəndər Hacıyevin, Qiyas Nuriyevin, Məmməd Abdullayevin ustadı olub.
Mürsəl Həkimov bənzərsiz bahadırların hünər yolunu davam etdirən yeni pəhləvanlar nəsli barədə də danışırdı: "Qazax bölgələrindən Sabir Qazaxlı, Laylabaşoğlu, Qənbər Salahlı, Tovuzlu Məmməd Muradov, Qəbələli Əbdürrəhman Atakişiyev, Köçəri Beyləqanlı, Göyçaylı Rasim Məmmədnəbi, Qaçay Hüseynov və oğulları Təvəkkül, Allahverdi, Şəkili Gəray Löymanov, Famil Löymanov və başqalarının adı həmişə el arasında məşhur olub".
Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində ölkəmizin idman oyunlarının tarixi ilə bağlı ekspozisiya bölməsi təkmilləşdirilib. XVI-XVIII əsrlərə aid millər (zorxana alətləri), çövkən oyunu miniatürü, pəhləvan şalvarı və zorxana idman alətləri nümayiş olunur.
Azərbaycan tarixi muzeyində «XV-XVII əsrlərdə Azərbaycanda feodal dövlətləri» başlığı altında verilən ekspozisiyanın X salonunda Səfəvilər dövlətinə həsr edilmiş bölmədə haqqında danışdığımız zorxana millərindən bir cütü nümayiş etdirilir. Bu millər orta çəkili və orta boylu millərdir. Gəncə ölkəşünaslıq muzeyində nümayiş etdirilən mil isə yüngül çəkili və kiçik boylu mildir. Belə millər zorxanalarda yüngül oyunlar üçün nəzərdə tutulurdu. Ümumiyyətlə, istər ağır və istərsə də yüngül millərdə zorxanada 30 formada mil oynadılırdı. Süfrədə olan idmançılar miyandardan sonra bir-birinin ardınca mil oynatmaqda öz məharətlərini göstərirdilər.
Bu oyunda axırıncı çıxış edən, zorxanaya təzə gəlmiş idmançı olurdu. Birlikdə oyuna başladıqda isə yenə də ortada dayanan miyandarın işarəsi ilə hərəkət edirdilər… «Hərə əlinə bir mil alıb başının üstünə qaldırardı. Dumbul çalmağa başlayardı. Dumbul əvvəlcə ahəstə, sonra get-gedə tez yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin templə başının üstə milləri hərləyərdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlardı. Bəziləri camaatın xatirinə mili tək əli ilə yuxarı atıb yenə dəstini tutardı. Yaxşı mil oynadanlar mili qıçının altından da atıb havada tutardı».
Zorxana xalq milli oyunlarını təkcə bahar mərasimi ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Zorxana xalqın adət-ənənəsinə daxil olmuş sinkretik tamaşa mərasimidir. "Pəhləvanı el saxlar"- demişlər. Zorxana ən çox Bahar bayramı mərasimlərində, meydan tamaşalarında keçirilir. Novruz bayramı günlərində zorxanalar daha təmtəraqlı görünərdi. Novruz tamaşalarından zorxanada ən geniş yayılanı qurşaqtutma (güləşmə) idi. Bu tamaşalar yaz-yay vaxtları açıq havada, qışda isə üstüörtülü zorxana meydanlarında keçirilərdi.
Azərbaycanın bir çox yerlərində zorxanaçılıq adlı oyun uşaqlar arasında oynanılırdı. Uşaqlar iki dəstəyə ayrılırlar. Hər dəstənin öz başçısı olur. Ortaya təxminən 3-4 kq ağırlığında ağac və ya toppuz qoyulur. Püşk düşən dəstənin uşaqları bir-bir ortaya çıxmalı, bu toppuzların hərəsini bir əlinə götürüb yavaş-yavaş yüzü sayınca əllərində fırlatmalıdırlar. Yüzü sayıb qurtarınca həmin toppuzu fırlada bilməyənlər sıradan çıxarılıb töhmətlənmək üçün hazırlanmış yerdə saxlanırlar. Hər iki dəstənin uşaqları bir-bir sınaqdan keçirilir. Hansı dəstədən çox uşaq toppuzları yüz sayınca hərləyə bilməyibsə, o dəstə məğlub hesab edilir.
Hər şeydən əvvəl, biz zorxana və zorxananın təlimçiləri haqqında danışmalıyıq. Zorxana binası adətən yer səthindən bir qədər aşağıda yerləşirdi. Qapı "sərdəm"ə gedən dar və alçaq keçidə açılır. Sərdəm bir, bir metr yarım hündürlüyündə taxtadan qurulmuş taxtdır. Gözəl səsli mürşid sərdəm üzərində oturub idman oyununa xas olan musiqi və adətən "Şahnamə"dən seçilən cəngi şerlərlə idmançıları təşviq edir. Bu binanın tavanı tağlarla örtülürdü. Binanın ortasında eni və uzunu 10 m və dərinliyi 1m 99 olan süfrə adlanan yer düzəldilirdi. Zorxana ortasında uzunu 4 və ya 5, eni 4, dərinliyi 1 metr olan səkkiz və ya altı güşəli yerdən aşağı meydan olur. Əvvəllər idmançıların məşğələ keçirdikləri və süfrə adlanan bu yer bir qədər qazılırdı. Buraya quru ot, sonra otun üstündən bir qədər kül, onun da üstündən yumşaq torpaq tökürdülər. Beləliklə də süfrə adlanan bu yer yay kimi qalxıb enirdi. Hər neçə ildən bir süfrənin yerini təzələyirdilər. İdmandan qabaq süfrəyə bir qədər su çiləyirdilər ki, toz olmasın. Bu sahədə eyni vaxtda oyunun xarakterindən asılı olaraq 20-25 adam idman edirdi. Süfrənin ətrafında tamaşaçıların oturması üçün geniş səki düzəldirdilər. Süfrənin yuxarı başında isə zorxananın təlimçisi-mürşüd üçün səkidən bir metr hündürdə kiçik bir yer, səqfində isə işıq üçün balaca pəncərə olurdu. Zorxananın qapısı bir metr yarımdan hündür olmurdu. Bura girən əyilib keçirdi. Bu qayda zorxanaya gələnin təvazökar olması simvolu kimi qəbul edilmişdi.
Qeyd etdiyimiz kimi, süfrənin kənarındakı səkidə yuxarı başda hündür yerdə oturan təlimçi mürşüd adlanırdı. Onun başının üstündə kiçik bir zəng də asılırdı. Bu zəngdən oyunun başlanması, qurtarması və ya oyun qaydalarını pozan oyunçulara xəbərdarlıq etmək üçün istifadə edilirdi. İdman oyunları musiqi sədaları altında keçirildiyindən mürşüdün yanında zərbvuran da otururdu. Onun əlində bişmiş saxsıdan hazırlanmış, üzünə nazik dəri çəkilmiş dümbək olurdu. Zərbvuranın yanında manqalda od saxlanırdı. Odda dümbəyi qızdırırdılar. Bundan əlavə, həmin oda qurudulmuş ətirli otlardan da atırdılar ki, zorxana ətirli və xoş iyli olsun.
Son əsrlərdə həm mürşüdlük, həm də zərbvurma vəzifələrinin hər ikisini bir adam icra etmişdir. Bu zamandan da mürşüdlərin bir sıra vəzifələrini miyandarlar həyata keçirməyə başlamışlar. Miyandar ortada dayanır, onun işarəsi ilə zərb çalınır və oyun başlanırdı. Bir sıra hallarda zorxanalarda dümbəkdən başqa qoşazurna və tütək də çalınırdı.
Zorxana iştirakçılarının istifadə etdikləri idman paltarı təkcə şalvardan ibarət idi. Tənban adlanan şalvar pəhləvanların geydikləri ən qədim formada saxlanılırdı. Əvvəllər bu şalvarlar meşindən hazırlanırdı. Sonralar meşin tədriclə aradan çıxmış və qalın parça ilə əvəz edilmişdir. Bu şalvarların üstü hər kəsin öz səliqəsinə görə toxunmalarla bəzədilirdi.
Oyunlardan sonra bir qədər fasilə ilə zorxana süfrəsində güləş başlanırdı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi pəhləvanların zor sınadıqları - güləşdikləri yer Səfəvilər zamanı zorxanalarda mərkəzləşirdi. Zorxanalardan kənarda da güləşlər keçirilirdi. Lakin burada da zorxana qaydalarına riayət edilirdi. Güləşən pəhləvan əyninə yalnız güləş şalvarı geyirdi. Güləşin gedişi mürşüdün təlimi və nəzarəti ilə zərbin sədası altında davam edirdi. Zorxanada güləşlərin gedişi zorxana qaydalarına uyğun olaraq mürşüdün və miyandarın nəzarəti altında davam edirdi. Güləş zamanı mürşüd və miyandardan başqa tanınmış pəhləvanlardan ikisi də hakim vəzifəsində çıxış edərək oyunun gedişinə nəzarət edə bilərdi. Zorxanada keçirilən güləşlərin metodu, növlərinin tədqiqi ayrıca bəhs olunduğundan bu məsələnin şərhi üzərində dayanmırıq. Yalnız bunu qeyd etməklə kifayətlənirik ki, güləş üsulu çox müxtəlif və rəngarəng idi. Güləş qurtardıqdan sonra idmançılar mürşüdün əlini öpüb süfrədən çıxırdılar.
Zorxanalarda təlim alan pəhləvanların hər birinin öz mövqeyi və bir-birindən fərqli olan, zorxanaya xas məqam və rütbələri var idi. Zorxanaya təzəcə gələnlər təzəkar, yəni zorxana idmanlarını öyrənməyə meyl edənlər idi. Bunlar zorxanaya girdikləri zaman mürşüd «xoş gəlmisən» deməklə kifayətlənirdi. Təzəkarlardan bir qədər artıq tanınmış, zorxananın idman proqramı ilə tanış olan və noxastə adlananlar mürşüdün «xroş gəlmisən» deməsindən başqa miyandar da onları hörmətlə qarşılayırdı. Noxastələrin başqa zorxanalara getməsinə də icazə verilirdi. Xüsusi təlim işinə başlayan və hər hansı bir pəhləvana şagird verilən noçələrin zorxanaya daxil olması müşüdün «xoş gəlmisən» deməsi, miyandarın hörməti və ətrafdakıların tərifi ilə fərqlənirdi. Miyandarların və pəhləvanların zorxanaya daxil olmaları zəng və zərbin çalınması ilə qarşılanırdı. Rəsmi və şöhrətli pəhləvanlar zorxanaya daxil olduqda zəng vurulub zərb çalınır və zorxanaya məxsus şerlər oxunurdu.
İştirakçılar idmanı dayandırıb pəhləvanı başçılıq etmək üçün süfrəyə dəvət edirdilər. Zorxanada biri digərini güləşə dəvət edərdi. Bir-birini güləşə dəvət edəndə rəqibinə gül verər və ona tərəf gül tullayardı. Qeyd etdiyimiz kimi, güləş zorxanadan kənarda da keçirilir di. Belə yarışlar 8 m eni və 8 m uzunluğu olan yumşaq torpaq tökülmüş yerdə aparılırdı. Bir sıra hallarda güləş xalça üzərində də keçirilirdi. Hələ qədim zamanlarda böyük məclislərdə, toylarda və bayramlarda güləşmə yarışları geniş yayılmış idman oyunu idi. Fransız səyyahı Şarden Səfəvilər dövrünü təsvir edərkən yazır ki, mən toy məclisində idim, bu məclisdə güləşənlərin yarışı tamaşaçıların böyük sevincinə səbəb olmuşdu. Güləşənlər dar meşin şalvar geymişdilər. Onlar bədən və şalvarlarını xına tozu qarışdırılmış yağla yağlayaraq, narıncı boyamışdılar.
Pəhləvanlar bir-birinə girişməmişdən qabaq xalçanın müqabil künclərində dayanır və asas hakimin (xalça üzərində gəzən və güləşə münsiflik edən hakim əsas olur, bundan əlavə, yan hakimlər də olur) işarəsilə (fiti ilə) 60 saniyədən çox olmamaq şərtilə açılışmaya başlayırlar. Azərbaycan güləşinin bu hissəsinə aşağıdakılar daxildir:
a) pəhləvanlar musiqinin müşayiəti altında bir-birini salamlayır;
b) bundan sonra açılışma - meydan gəzmə başlanır, yəni pəhləvanlar bir əlini qabaqdan yuxarı və geri, o biri əlini aşağıya və geriyə ata-ata, milli rəqslər üçün səciyyəvi olan oynaq addımlarla xalçanın üzərində bu küncdən o küncə ləngər vura-vura gəzirlər;
v) daha sonra pəhləvanlar öz əllərini yerə qoyaraq, xalça üzərində uzanırlar və növbə ilə (iki-üç dəfə) qollarını dirsəkdən büküb-açırlar (xalq arasında buna quluncsındırma deyilir);
q) bütün bu rəsmiyyətlər icra edilib qurtardıqdan sonra, əsas hakimin işarəsilə pəhləvanlar xalçanın ortasına gəlir, əl verib pəncələşir, üçüncü daha qüvvətli olmaq şərtilə bir-birlərini çiyinlə itələyirlər (buna da zorgöstərmə deyilir);
ğ) nəhayət, əsas hissə - pəhləvanların bir-birinə girişməsi - güləş başlanır.
Ümumiyyətlə, "Zorxana”larda yorğuluğun, xüsusən də psixi emosional gərginliyi azaltmaq üçün məşğələlərdə musiqidən istifadə etməyin böyük əhəmiyyəti vardır.
Ta qədimdən Azərbaycan "Zorxana”ları həmişə musiqi ilə müşaiyət olunmuşdur. Xalq musiqinin böyük ruhverici qüvvəsinə yaxşı bələd idi və buna görə də qoşa zurnanın səsi güləş meydanından heç vaxt əksik olmamışdır. Müasir dövrdə musiqinin böyük gücünü dərk edərək məşqlər və yarışlar zamanı ondan geniş istifadə olunur.
Ümumiyyətlə, musiqi ürək fəaliyyətinə yaxşı təsir bağışlayır, onu sakitləşdirir, əsəb sisteminin gərginliyini azaldır, məşqdən sonra bərpaedici prosesi gücləndirir. Emosiyalara müsbət təsir göstərir, hərəki fəaliyyətin ritmiliyini stimullaşdırır; psixi-fizioloji ehtiyatı işə qoşur, insanın işgörmə qabiliyyətin artırır.
Maraqlıdır ki, Azərbaycan milli güləşində təkcə təlim-məşq prosesində deyil, elə yarış və görüşlərin özündə belə musiqi böyük rol oynayır. Meydana çıxan və güləşən idmançını «Qaytağı», «Mirzeyi», «Koroğlu cəngisi» qəhrəmanlığa, vətənpərvərliyə, igidliyə, cəsarətli olmağa, inamlı və inadkar olmağa çağırır.
Dilqəm Quliyev,
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, professor
